Música desde os oidos da bioloxía

Introdución

Seguro que máis dunha vez atopácheste na situación de non ser capaz de definir unha palabra que utilizas a diario. Normalmente isto pasa cos termos máis abstractos, entre os que se inclúen os relacionados coa arte. Pero, que é a arte? “Pois a arte… é arte” respondería un individuo calquera. Trátase dun concepto tan global que abarca tantas cuestións que á hora de definilo non podes expresar con palabras todo o que se che pasa pola mente. Habitualmente, empregamos as palabras para describir como sentimos pero estas non son o suficientemente eficaces para facer que outras persoas saiban exactamente que estamos a sentir; non existe unha correspondencia unívoca no cerebro entre as nosas sensacións e os nosos centros lingüísticos, polo que ten que producirse unha transformación desde as nosas sensacións ao código lingüístico, que será diferente en cada un de nós.

Como a define a Wikipedia, a arte é entendida xeralmente como calquera actividade ou produto realizado cunha finalidade estética e tamén comunicativa, mediante a cal se expresan ideas, emocións e, en xeral, unha visión do mundo, a través de diversos recursos, como os plásticos, lingüísticos, sonoros, corporais e mixtos. Dentro desta definición, atopamos tamén á música, definida pola mesma fonte como a arte de crear e organizar sons e silencios.

A definición queda curta, non? Pois imos profundar un pouco máis.

Como diría Schopenhauer “A música revélanos a esencia intima do mundo, a través dos ritmos, a sabedoría máis profunda. Fálanos nunha lingua que a razón non comprende […]”. A música ten a singularidade de poder expresar: dor, alegría, serenidade… todo o que podemos denominar sentimentos puros. Os seus movementos teñen a facultade de provocar infinitos estados de ánimo, que poden estar escondidos na memoria e activarse sen necesidade de que actúe a vontade.

Esta influencia foi obxecto de estudo ao longo da historia da música, pero podemos adiantar que os seus efectos na bioloxía dos seres vivos é algo digno de estudar, pois entre outras cousas é a base da súa aplicación para tratamentos de determinados trastornos depresivos, estados de axitación e ansiedade. Tamén é fonte de creación dunha forte cohesión social, xa que nos une co resto do grupo e fai máis fácil as accións colectivas, e ademais cada vez vense con máis claridade os efectos positivos que a mesma ten sobre o noso desenvolvemento mental.

Entón, se a música é unha manifestación artística, feita por e para o goce humano, composta tan só por ondas ou flutuacións de presión que se propagan a través dun medio elástico ata o noso oído, como é posible que estas ondas poidan provocar alteracións no que ocorre na nosa mente e corpo? Ata que punto a música pode influír no noso organismo e que beneficios pode ter no mesmo?

O obxectivo desta investigación é tentar responder a estas preguntas, comprendendo de forma máis ampla distintos conceptos necesarios para entender que pasa no noso organismo ao percibir a música e como responde a ela de formas diversas.

O cerebro

O cerebro en bioloxía é o órgano principal do sistema nervioso central. Encárgase tanto de regular e manter cada función vital do organismo, como de ser o órgano onde reside a mente e a conciencia do individuo, as emocións e os sentimentos. Anatomicamente o cerebro é a parte máis voluminosa do encéfalo. Está dividido en dúas partes aparentemente simétricas, denominadas hemisferios (dereito e esquerdo), separados por un suco ou fisura lonxitudinal. Funcionalmente, ambos os hemisferios son distintos e, á vez, complementarios.

A parte externa do cerebro forma o córtex cerebral que está formada por multitude de pregos e sucos que lle confiren o seu aspecto rugoso tan característico. Envolve a partes tan importantes como o tálamo, o hipotálamo, o hipocampo, os núcleos basais e a amígdala, todos eles compoñentes do sistema límbico que está situado no diencéfalo (parte interna central dos hemisferios cerebrais) e no lóbulo temporal. No córtex distínguense catro partes ou lóbulos: o frontal, o parietal, o occipital e o temporal. Neles localízanse distintas áreas diferenciadas que se clasifican segundo a súa función: unhas procesan a información que provén dos distintos sentidos (áreas sensoriais primarias visual, auditiva, gustativa e somatosensorial), outras procesan os códigos da linguaxe, outras teñen que ver co movemento voluntario que nos permite mover as distintas partes do corpo, e así sucesivamente. O control das sensacións auditivas está situado nos lóbulos temporais e o das visuais localízase no lóbulo occipital.

Figura 1. Fonte: https://www.actuamed.com.mx/informacion-pacientes/cerebro-humano-estructura-y-funciones

Figura 2. Fonte: https://neuropediatra.org/2013/06/15/quien-es-quien-en-el-sistema-nervioso/

O sistema límbico engloba unha serie de áreas do córtex cerebral e outros núcleos máis internos que teñen relación cos nosos instintos, é dicir, co comportamento derivado dos impulsos básicos de supervivencia animal e co control de determinadas funcións vitais: a alimentación, a defensa, a sexualidade e o comportamento emocional. Son impulsos que non controlamos de forma voluntaria pero que nos afectan profundamente.

Doutra banda, os hemisferios cerebrais son as dúas partes simétricas nas que se divide o cerebro, separadas por un suco central. É na etapa dos 3 a 6 anos cando se asintan as funcións dun hemisferio sobre outro. Segundo o neuropsicólogo Elkhonon Goldberg, profesor de neuroloxía na Facultade de Medicina da universidade de Nova York, o hemisferio dereito actívase ante todo o novo e descoñecido, procésao e transfíreo ao esquerdo que é o que xestiona as rutinas, os automatismos. Por iso os zurdos (nos que se sabe impera o hemisferio dereito) adoitan ser máis creativos. Cando o hemisferio esquerdo é o dominante (persoas destras), a cada un deles atribúeselle as seguintes funcións:

  • Hemisferio esquerdo: linguaxe (área de Broca no lóbulo frontal, actividade motora da fala; área de Wernicke no lóbulo parietal, comprensión oral e escrita); matemáticas; procesamento do ritmo e do ton musical. É o cerebro da lóxica, o máis analítico, o que planifica, o que se ocupa do detalle.
  • Hemisferio dereito: relacionado coas habilidades artísticas e musicais. Procesa a comprensión da melodía, a percepción do timbre e dos contidos emocionais da linguaxe. É o cerebro do espazo, da música, da intuición e da creatividade.

O cerebro musical

Máis especificamente, en música o mapa de frecuencias e ritmo atópase no lóbulo temporal esquerdo e a análise harmónica e o timbre no lóbulo temporal dereito. As áreas activas varían coas experiencias e adestramento musical de cada individuo. A música presenta unha lateralización, unha persoa sen experiencia percibe a música no seu contorno melódico total, igual que coa linguaxe (hemisferio dereito), mentres que un profesional escóitaa como unha relación de elementos e símbolos musicais (hemisferio esquerdo).

Cada cerebro é diferente e a súa anatomía, única para cada individuo. Por iso, investigacións feitas nos últimos anos demostraron diferenzas neuroanatómicas entre músicos e non músicos, destacando maior asimetría esquerda en músicos. Outra das maiores diferenzas atópase na cortiza auditiva e motora, ao presentar maior densidade de tecido neuronal, demostrando que o adestramento modifica a estrutura cerebral, e a diferenza é proporcionalmente maior ao tempo de adestramento.

Nunha serie de experimentos musicais, cunha mostra de 65 persoas postoperadas de epilepsia do lóbulo temporal dereito e/ou esquerdo, cada paciente escoitaba dúas veces diferentes cancións por un tempo determinado, e valoráronse cinco aspectos musicais: tonalidade, tempo, ritmo, forma musical e tons; atoparon que pacientes con reseccións do temporal esquerdo tiñan dificultade para recoñecer cambios na tonalidade, mentres que as reseccións temporais dereitas tamén tiñan dificultade para recoñecer tonalidade e forma. Concluíuse que a musicalidade dunha persoa reside en maior proporción no hemisferio dereito.

Co propósito de descifrar as claves da creatividade humana, o doutor Charles Limb da Universidade Johns Hopkins de Baltimore levou a cabo un estudo sobre o cerebro de músicos de jazz. Fíxose a través de músicos porque desde a perspectiva da neurociencia, o modo en que unha persoa toca un instrumento é unha vía de acceso para poder analizar a maior parte das funcións cognitivas cotiás (a memoria, as emocións e a capacidade de atención) e ao mesmo tempo unha ferramenta que podería achegar liñas de investigación para o desenvolvemento de novos tratamentos para desordes mentais.

Para este estudo (no que participou tamén o neurólogo Allen Braun) contratouse a unha empresa que fabricou un teclado plástico especial, deseñado para ser medido sen interferencias por un equipo de imaxes por resonancia magnética. O teclado foi inserido no aparello médico e logo medíuselles a actividade cerebral a seis pianistas de jazz mentres tocaban de memoria e improvisando. Os músicos escoitaban a través de auriculares o acompañamento pregravado dun cuarteto de jazz para simular un concerto real.

De acordo co estudo, ao entrar en xogo a creatividade actívanse os mesmos circuítos que operan durante o soño: primeiro, desconéctase a inhibición. Os científicos constataron como se apagaba a cortiza prefrontal dorsolateral, responsable da autosupervisión. Logo, entraba en funcionamento a cortiza prefrontal medial, asociada á autoexpresión. Segundo Limb, “un dos puntos máis interesantes da investigación foi que os músicos mostraron unha maior conciencia sensorial: as rexións involucradas no tacto, a audición e a vista tornáronse máis activas durante a improvisación”, explicou.

Visto desde a interpretación, cando un pianista está a interpretar unha obra musical, nos instantes en que le a partitura, actívase a zona occipital, que é onde se procesa a información visual. A continuación, cando vai tocar as notas musicais que leu na partitura, actívase a zona cerebral que enviará as ordes aos músculos das mans. Finalmente cando xa está a executar, está a traballar a zona motriz suplementaria que se conecta cos circuítos profundos da memoria. A repetición destes actos, que se producen en poucos segundos, día a día, son os que motivan un cambio estrutural, unha hipertrofia do lóbulo temporal esquerdo, ao redor da zona da linguaxe.

Desta forma, os estudos de imaxe por resonancia magnética (IRM) permitiron descubrir que determinadas zonas do cerebro, como as encargadas do oído ou da visión, desenvólvense dunha maneira singular nos músicos profesionais, facéndose ao mesmo tempo máis funcionais. Os investigadores puideron establecer desta forma unha relación directa entre o nivel de práctica musical e o desenvolvemento de determinadas zonas do cerebro. Comprobaron que un intérprete profesional presenta un aumento da resposta cerebral na cortiza auditiva (ata 25%) aos tons do seu instrumento, e aumento do 25% a tons musicais no hemisferio esquerdo; os músicos presentan un volume 130% maior nesta cortiza, e en músicos que utilizan as súas dúas mans para tocar o seu instrumento, a porción anterior ten un maior volume.

Esta activación e crecemento está relacionada coa idade de inicio do adestramento musical, a menor idade maior activación e densidade neuronal. Para distinguir se unha obra está escrita en tonalidade maior ou menor, requírese distinguir os intervalos tonales e deste xeito propúxose que a disonancia (ex. intervalo de segunda menor, é dicir medio ton), é unha distorsión creada pola pobre resolución espacial do oído na membrana basilar para separar tons. As disonancias codifícanse no xiro temporal superior antes da súa interpretación emocional en rexións paralímbicas.

Os músicos ao escoitar secuencias polifónicas activan rexións cerebrais involucradas no proceso cognitivo de sintaxe musical. Os lobuliños parietais superiores son responsables da atención selectiva ao ton e harmonía dunha peza musical, coma se fose unha partitura mental. Atopouse que as persoas reaccionan a certas características melódicas e temporais da música en forma similar aínda que o ton sexa imaxinado ou percibido. A introspección suxire que o timbre, ton e tempo poden representarse como imaxes auditivas (aspectos espectrais da música).

A imaxinación e percepción comparten características de representación, a imaxinación pódese considerar un fenómeno case perceptual. Durante a imaxinación dun ton, actívanse as áreas de asociación auditivas dereitas; o ton é vocalizable, por tanto aínda que só se planee o fenómeno vocalizable, pode existir subvocalización, que evoca mecanismos de imaxinación motora que involucran as áreas motoras suplementarias (AMS). Algúns músicos describen unha habilidade á que lle chaman “imaxinación musical”, que poden reproducir na súa cabeza calquera obra que coñezan, esta habilidade asociouse á cortiza auditiva secundaria e tamén nalgúns casos observouse a activación da cortiza motora primaria correspondente á representación dos dedos ou posición das mans, e en especial os que “utiliza o instrumento mental” ao escoitar a obra.

A música e a linguaxe necesitan de percepción e produción de ritmos. O control do movemento motor está relacionado e mediado polos ganglios basais, cerebelo e AMS. Sendo o hemisferio esquerdo dominante no procesamento do ritmo. Ademais, actívase a cortiza lateral do cerebelo e vermis na produción de respostas motoras provocadas con paradigmas de pulsos no tempo e ao aprender respostas motoras temporais novas.

Devandito todo isto, os estudos mostran que as persoas que se dedicaron nalgún momento da súa vida á música teñen un desenvolvemento mental diferente e característico. Estes presentan puntuacións máis altas na proba SAT9 e en exames de comprensión de lectura, teñen unha mellor representación xeométrica, maior habilidade para manipular información de memoria de curto e longo prazo e maior habilidade para aprender a ler (é importante destacar que o Coeficiente Intelectual non se ve incrementado por ser partícipe no mundo musical). E o máis relevante os nenos con adestramento musical manifestan mellores habilidades en memoria verbal. O canto en suxeitos sen habilidades musicais parece estar controlado polo hemisferio dereito, mentres que en profesionais os lóbulos frontais con predominio hemisférico dereito ao parecer modulan o control. A regulación da entoación vocal require da integración dos sistemas motores involucrados no fenómeno e de retroalimentación auditiva utilizado para monitorizar o son producido. Demostrouse que ao entoar unha nota actívanse a representación motora da cara, AMS, cíngulo anterior, insua, cerebelo, xiro temporal superior e lóbulo parietal inferior. A voz tamén a utilizamos para recoñecer persoas, identificáronse rexións no suco temporal superior que son selectivas a sons vocais e propuxéronse varias teorías que postulan semellanzas entre o recoñecemento facial visual e recoñecemento vocal auditivo.

Música e emocións

A música ten a capacidade de provocar en todos nós respostas emocionais, tanto positivas como negativas e con distinta intensidade. As emocións positivas inducen condutas de proximidade e as negativas, condutas de retirada. Ambas as respostas están mediadas polo córtex prefrontal ventro- medial (dereito para a aproximación e esquerdo para a retirada). Se observamos as respostas fisiolóxicas ante as emocións e as respostas emocionais que provoca a música, esta induce cambios fisiolóxicos en nós como calquera outro estímulo emocional. Desta maneira, a música, excepto naqueles que padecen de amusia ou son xordos, activa sistemas de recompensa similares ás producidas coa comida ou con drogas adictivas; e é o sistema dopaminérxico o que se propuxo, como implicado no pracer de escoitar música, xa que existe un incremento do fluxo sanguíneo cerebral.

Doutra banda, o pracer evocado ao escoitar música en músicos, está dado polo seu coñecemento dos subcomponentes musicais e a súa interrelación coa estrutura musical, pois o aumento na activación de certas rexións cerebrais durante emocións negativas, está asociado coa diminución de activación de rexións implicadas en emocións positivas.

As sensacións positivas, facilítanse se o espectador pecha os ollos, pero se o estímulo evoca unha sensación negativa como medo, o suxeito tende a aumentar a súa atención, coma se se preparase para unha posible ameaza. Isto é debido a que a amígdala modifica a súa activación dependendo do grao de atención. Outros estudos que realizaron IRM en suxeitos escoitando patróns de música tonal e atonal atoparon que ao escoitar música atonal activábanse áreas no sistema límbico relacionadas con sensacións desagradables, e ao escoitar música tonal involucráronse áreas de sensacións pracenteiras.

Unha posible explicación destas respostas fisiolóxicas pode ser que os efectos producidos pola música son medidos por circuítos de retroalimentación sensoriomotora, similar ao que se produce co sistema de neuronas-espello, que involucran conduta imitativa, relacionando percepción directamente coa acción. Dentro destes efectos provocados polos elementos da estrutura musical, chegáronse ás seguintes conclusións:

A acción inmediata do ritmo é unha estimulación física, que afecta directamente á nosa dimensión física-corporal. Os ritmos lentos inducen á quietude, ao repouso, e os rápidos incitan ao movemento. Co ritmo actúase por “simpatía” sobre os propios ritmos do noso organismo, como o respiratorio e/ou cardíaco, por exemplo. Comprobouse que o ritmo incide na presión sanguínea, no pulso, nas funcións cerebrais, na respiración, nas respostas musculares e motrices e nos cambios das funcións endocrinas e metabólicas. Tamén se evidenciou que reduce ou atrasa a fatiga, e mesmo que diminúe o impacto doutros estímulos sensoriais.

Doutra banda, unha música cunha melodía agradable é de gran axuda para mellorar a comunicación e permitir a expresión de sentimentos. Unha marcada variación melódica relaciónase coa alegría e, pola contra, se a variación melódica é mínima, vincúlase cunha sensación de tristeza. Ademais, se desexamos concentrarnos no estudo ou buscamos un tempo de interiorización, de meditación, seguramente elixiremos unha música suave e harmoniosa que achegaranos esa sensación de equilibrio e serenidade. Se a música que escoitamos é disonante prodúcese unha sensación de irritabilidade que pode xerarnos ansiedade. En xeral, a harmonía incide directamente na nosa dimensión cognitiva-mental e, tamén, na espiritual.

Os sons graves producen un efecto calmante, tranquilizador e inflúen preferentemente nas zonas corporais ocas, como os pulmóns, corazón e abdome. É un efecto máis ben mecánico, de resonancia física. Por outra banda, as frecuencias graves ou baixas tenden a relacionarse con sentimentos de tristeza. Os sons agudos son estimulantes, actuando preferentemente sobre o sistema nervioso e as contracturas musculares, axudan a espertarnos e a mellorar un estado de cansazo ou esgotamento. As frecuencias agudas teñen relación cunha percepción de alegría.

As tonalidades maiores infunden estados eufóricos, alegres e as tonalidades menores, melancolía ou tristeza. Con todo, non é un feito universal xa que intervén a contorna cultural na que crecemos da cal tomamos determinados patróns que condicionan as nosas percepcións.

Respecto ao volume, é o que nos afecta máis pois segundo cal sexa o seu nivel, pode enmascarar, anular e ata inverter os anteriores efectos. En xeral, un volume ou intensidade elevada, sen exceder certos límites, provoca sensacións de alegría. Un volume baixo dá lugar a estados ou espazos de maior intimidade e serenidade. Con todo, unha canción que nos resulte agradable pode volverse insoportable a un volume excesivo.

Por último, investigáronse os efectos de distintos estilos e ritmos de música no sistema cardiovascular e respiratorio en músicos e non músicos. Os resultados indicaron que o patrón respiratorio aumentaba, de forma proporcional ao tempo da música, sendo maior a correlación existente nos músicos que nos non músicos. Tamén se observou un incremento do ritmo cardíaco e da presión sanguínea, proporcionalmente ao tempo da música. Pero, o máis sorprendente foron os efectos observados cando se intercalaban, aleatoriamente, pausas de dous minutos de silencio entre as distintas obras musicais. Constatouse que o patrón respiratorio, o ritmo cardíaco e a presión sanguínea diminuían. Era o poder do silencio.

Beneficios de escoitar música

Vistos todos estes posibles efectos, e aínda que se requiren máis estudos para confirmar o beneficio potencial da música sobre a saúde, algúns estudos suxiren que escoitar música pode ter as seguintes alteracións positivas:

  • Axuda a expresar sentimentos: como viamos na introdución, habitualmente, empregamos as palabras para describir como sentimos, pero ás veces, estas non son o suficientemente eficaces para facer que outras persoas saiban exactamente que estamos a sentir. Con todo, coa música é moita máis fácil, xa que con ela é posible evocar sensacións e que o receptor, sexa quen sexa, e do país ou cultura que sexa, entenda perfectamente a que emoción estamos a referirnos. Por iso é polo que sexa tan utilizada no cinema, para resaltar a emoción que se quere transmitir e axudar ao espectador para comprender mellor a escena.
  • Modifica o noso estado de ánimo: a música ten a capacidade de facilitar o tránsito dunha emoción a outra con certa rapidez. Unha canción triste pode inducirnos a un estado melancólico, mentres que unha canción alegre pode excitarnos e proporcionarnos minutos de felicidade. De feito, como veremos na seguinte sección, a música é un recurso utilizado en pacientes con depresión para conseguir modificar por momentos o seu estado de ánimo.
  • Favorece a conexión: escoitar unha melodía permítenos conectar coas nosas emocións, influír nas nosas funcións cognitivas e, por conseguinte, modificar a nosa conduta. Unha harmonía alegre conéctanos con emocións positivas que favorecen un pensamento optimista, valorando mellor nosas capacidades e habilidades, e promove que actuemos en consecuencia.
  • Mellora a aprendizaxe: todos os que aprendemos o abecedario cantando sabemos que é máis fácil memorizar unha lista se vai con música. E é que, aparear a música co ritmo e o ton mellora a aprendizaxe e a memoria.
  • Alivia a ansiedade: a capacidade que ten a música de desvanecer as preocupacións contribúe a aliviar tensións e a producir relaxación. De feito, a música é tan eficaz para reducir a ansiedade, que a miúdo se usa en contornas de clínicas dentais, preoperatorios e de radioterapia para axudar aos pacientes a enfrontarse ás súas preocupacións acerca dos procedementos.
  • Reduce o estrés: escoitar música reduce o nivel de cortisol no cerebro, hormona responsable do estrés.
  • Permítenos evocar recordos: a música xera profundos sentimentos e sensacións, polo que algunhas melodías chéganse a converter en parte da nosa historia vital.
  • Estimula a creatividade: ao conectar cunha gran variedade de emocións, a música permítenos enfocar un problema desde diferentes perspectivas. As diferentes emocións orixinan distintos pensamentos.

Aplicacións na musicoterapia

A American Music Therapy Association (AMTA) define a musicoterapia como “unha profesión, no campo da saúde que utiliza a música e actividades musicais para tratar as necesidades físicas, psicolóxicas e sociais de persoas de todas as idades. A musicoterapia mellora a calidade de vida das persoas sas e cobre as necesidades de nenos e adultos con discapacidades e enfermidades. As súas intervencións poden deseñarse para mellorar o benestar, controlar o estrés, diminuír a dor, expresar sentimentos, potenciar a memoria, mellorar a comunicación e facilitar a rehabilitación física”.

Así, se consideramos á enfermidade como unha ruptura, desequilibrio ou unha falta de comunicación, podemos pensar que a música pode axudar a tender as pontes necesarias para que esa comunicación que se atopa bloqueada, flúa. Contribúe así ao restablecemento ou mellora da saúde.

Na actualidade, a musicoterapia aplícase a un amplo campo en relación a diversos trastornos, dirixida a persoas de todas as idades. Son frecuentes as aplicacións na educación (autismos, hiperactividade, síndrome de Down…), saúde mental (depresión, ansiedade, estrés…), medicina (oncoloxía, dor, persoas na UCI…) e xeriatría (demencias…). Tamén se aplica a outros colectivos, por exemplo, naquelas persoas (homes e mulleres) que sufriron abusos físicos, sexuais e emocionais e mesmo, no tratamento dos trastornos de alimentación (anorexia), aínda que non existen suficientes estudos científicos respecto diso. No ámbito da saúde mental, as áreas nas que máis se traballa tanto en nenos, adolescentes e adultos, son as relativas á autoestima e a interpersoal, ademais da afectiva.

Se algo chama a atención dos investigadores, é a incapacidade de persoas afectadas por Alzheimer de lembrar acontecementos pero a capacidade de lembrar cancións do pasado. O neurocientífico Max Planck levou a cabo un estudo xunto a outros investigadores sobre este fenómeno. Planck afirma que “polo menos, os aspectos cruciais da memoria musical son procesados en áreas cerebrais que non son as que habitualmente se asocian coa memoria episódica, a semántica ou a autobiográfica“.

O científico e doutor Oliver Sacks, describe como aplicou a música a enfermos de Parkinson, “Eu sabía que a música, ao parecer, dalgunha maneira e polo menos durante algúns minutos, excedía o mal de Parkinson e liberaba aos pacientes: permitíalles o movemento libre. Ás veces podíase ver mesmo que cando se imaxinaba a música, tamén podían funcionar dunha maneira similar: só pensando nela, superaban en parte os seus impedimentos. E todo cambiaba coa música: as ondas cerebrais cambiaban e había un cambio neurolóxico profundo”.

Tamén se dá fe das súas vantaxes para as persoas que se recuperan dun infarto cerebral. As que escoitan música durante unha ou dúas horas ao día na fase inmediatamente posterior ao accidente vascular ven potenciada a súa rehabilitación e preveñen trastornos do ánimo, como a depresión e a ansiedade. A hipótese dos autores é que a música estimula tanto as áreas cerebrais próximas ao infarto como as sas e favorece a rehabilitación.

Doutra banda, a musicoterapia é de gran axuda para a expresión verbal e non verbal, estimula a memoria a longo e curto prazo e mellora a atención así como a interacción social con outras persoas. Conséguense bos resultados en nenos autistas e resulta eficaz en mozos con problemas de afasia (perda total ou parcial do fala). Tamén se conseguen bos resultados en nenos hiperactivos, con problemas de conduta e de aprendizaxe, mellorando a súa autoestima, atención, concentración, coordinación, aprendizaxe e socialización. Ademais, obtéñense bos resultados con bebés ingresados en Unidades de Coidados Intensivos para relaxarlles, aumentar a resposta inmunitaria do organismo e, no seu caso, proporcionarlles estímulos verbais e táctiles.

Outro dato destacable é a súa influencia sobre a calidade do soño. Esta foi demostrada en adolescentes en 94 estudantes universitarios con diversas queixas de soño. Foron seleccionados aleatoriamente para escoitar música clásica relaxante (incluíndo algunhas pezas románticas) durante 45 minutos cada noite ao momento de ir durmir por tres semanas consecutivas, ou para escoitar historias curtas de escritores locais durante 45 minutos cada noite ao momento de ir durmir por tres semanas consecutivas ou ningunha intervención no mesmo tempo. Os resultados do estudo demostraron melloría significativa en calidade de soño e síntomas depresivos no grupo que escoitou música regularmente.

Efecto Mozart

O “Efecto Mozart” xorde a inicios dos 90 debido primeiro á publicación do libro Pourquoi Mozart por parte do otorrinolaringólogo e investigador Alfred A. Tomatis. No mesmo afirmaba que a música do compositor axudaba nas terapias que seguía cos seus pacientes e que mesmo podía chegar a curar a depresión. Pero o verdadeiro boom dáse coa publicación no ano 1993 na revista Nature do artigo Music and spatial task performance por parte do físico Gordon Shaw, a psicóloga Frances Rauscher e Catherine Ky, da Universidade de California Irvine. O artigo daba a coñecer os datos dun estudo no que expuxeron a 36 estudantes a escoita da Sonata para dous pianos en re maior, K. 448 durante 10 minutos. Os estudantes que escoitaran a Mozart obtiveron unha puntuación máis alta que os que non o fixeron nun test posterior de razoamento espazo-temporal. As probas consistían nun test de razoamento e en dobrar e cortar papel.

Este estudo publicado en 1993 en Nature está feito con estudantes universitarios, non con nenos nin con bebés. O estudo non fala en ningún momento do cociente intelectual, non se afirma que este tipo de música incremente a intelixencia, xa que só compróbase unha mellora nas capacidades de razoamento espazo-temporal. Ademais de todo isto, o experimento tamén afirma que os efectos ou beneficios só duran 15 minutos aproximadamente.

Son todas estas variables as que afastan o estudo e os seus resultados do que se publicou finalmente na prensa sobre o mesmo, afirmándose que un estudo publicado en Nature afirmaba que escoitar a Mozart fainos máis intelixentes. O prestixioso The New York Times publicou un artigo asinado polo reputado musicólogo Alex Ross no que se afirmaba que “os científicos determinaron que escoitar a Mozart faiche máis intelixente”. Algo totalmente falso, ningún científico dixera tal cousa e esa afirmación non se pode extraer do estudo de 1993. Pero que non fose certo non importou demasiado, xa que se usou como estratexia de márketing e na seguinte década vendéronse ao redor de dous millóns de álbums de música de Mozart para nenos.

En 1997 o músico Don Campbell publicou un libro que titulou O Efecto Mozart: collendo o poder da música para sandar o corpo, fortalecer a mente e desbloquear o espírito creativo. No mesmo, ademais doutras afirmacións que nada teñen que ver coa ciencia, apoiábase no estudo antes citado para sacar conclusións propias como que a escoita dos concertos para piano do músico austríaco incrementan temporalmente o cociente intelectual e producen outros moitos beneficios na saúde mental dos individuos.

Aínda que o estudo de 1993 non tiña nada que ver co que logo se publicou nos medios, si que é certo que presentaba datos acerca dun beneficio moi concreto e acoutado no tempo de escoitar música de Mozart. Por tanto, seguiuse investigando sobre este tema e levaronse a cabo outros estudos sobre os beneficios da música clásica. Estudos que se seguen desenvolvendo aínda a día de hoxe.

O propio Rauscher continuou esta senda e en 1998, xunto con outros científicos publicou outro estudo, esta vez con datos obtidos de experimentar con ratas. As ratas sometéronse ao estudo mentres seguían no útero ata 60 días despois do parto. Expúxoselles a música de Mozart, que os investigadores chamaron complexa, a música minimalista (Philip Glass), ruído branco ou silencio. Logo fixeron probas de labirinto durante 5 días. A partir do día 3, as ratas que estiveran expostas a Mozart percorrían o labirinto máis rápido e con menos erros que as demais. Esta diferenza íase facendo máis notable ata o día 5. Por tanto, os resultados que lanzou o estudo foron na liña da anterior investigación, suxerindo que a exposición repetida a “música complexa” favorece un desenvolvemento da capacidade espazo-temporal das ratas, similar ao que pasaba con humanos.

Outros científicos retomaron o estudo deste tema para tentar pescudar o que pode ser e o que non o Efecto Mozart. En 2001, outro grupo de científicos, esta vez do Departamento de Psicoloxía da Universidade de York, en Toronto, publicaron un estudo que titularon Excitación, estado de ánimo e efecto Mozart (Arousal, mood and the Mozart effect). Partiron da premisa de que a maior parte da música de Mozart está escrita nun ton maior e, por tanto, ten un compoñente de positivismo, transmite alegría, brillantez e un estado de ánimo positivo. Os investigadores chamaron ás pezas de Mozart “pezas euforizantes”. Fronte a elas puxeron unha en modo menor, o Adagio de Albinioni, triste e lenta. Mediron a excitación, o goce e o estado de ánimo dos participantes. Os resultados nos exercicios espazo-temporais foron mellores para quen escoitou música que para os que estaban en silencio, pero só para os que escoitaron a Mozart. Do mesmo xeito, as dúas seleccións de música induciron dúas respostas moi diferenciadas nas medidas de goce, excitación e estado de ánimo. Cando estas diferenzas mantivéronse constantes por medios estatísticos, o efecto Mozart desapareceu. A conclusión que sacaron os científicos dos achados deste estudo é que existe a evidencia de que o chamado efecto Mozart non é máis que un artefacto da excitación e o estado de ánimo dos suxeitos.

O Goberno alemán decidiu revisar de maneira sistemática a relación entre escoitar música e intelixencia. Para iso reuniron a un equipo de nove especialistas formado por neurocientíficos, psicólogos, educadores e filósofos, todos eles expertos en música. Publicaron as conclusións nun informe no ano 2007, no que consideraron que ningún estudo dos publicados ata o momento poñía en relación, de maneira rotunda, a escoita pasiva de música e o aumento da intelixencia. Argumentaron que ningún dos estudos conseguiu corroborar un efecto que fóra máis aló dos 20 minutos. Mesmo din que o efecto non se dá só coa escoita de Mozart, senón con calquera tipo de música ou mesmo lectura. Trato diferente conceden á práctica activa de música, da que si que cren que ten algo que ver co desenvolvemento cerebral dos nenos, aínda que os estudos sobre isto son moi limitados. Argumentan que “aínda que se demostren con máis claridade os efectos positivos da práctica musical en futuros estudos, é bastante probable que isto non converta ao teu fillo nun xenio”. De todos os xeitos, apuntan que todos os estudos que se fixeron son no curto prazo e que, para ter resultados realmente fiables, serían necesarias investigacións a longo prazo.

Xa no ano 2010 insistiuse no tema desde o berce da música clásica. Un equipo de psicólogos da Universidade de Viena publicou un artigo na revista Intelligence. Revisaron case 40 estudos independentes nos que se viron involucradas unhas 3.000 persoas. A conclusión foi a mesma que a do Goberno alemán, ningún deles probaba a existencia dun efecto Mozart. O encargado de dirixir o estudo, Jakob Pietschnig, si que coincidiu en que existe unha relación entre estímulo e resultados. É dicir, unha persoa rende máis se ten un estímulo, pero isto non implica que escoitar a Mozart fágache máis intelixente, como tampouco escoitar blues ou rap.

Por tanto, a pesar do que se cre, ningún estudo ofrece unha evidencia de que escoitar música de Mozart ou clásica en xeral en calquera das etapas da vida faga a un suxeito máis intelixente. De todos os xeitos, como vimos antes, seguirá presentando certos beneficios para a mente e o corpo.

Conclusións

O cerebro humano está configurado de maneira distinta entre profesionais da música e non músicos. A música chegou ata os nosos días como un movemento artístico que move ao ser humano desde o máis profundo, sendo capaz de modificar os nosos ritmos fisiolóxicos, de alterar o noso estado emocional e o noso rendemento, de cambiar a nosa actitude mental e mesmo de achegar paz e harmonía ao noso espírito. Demostráronse con claridade os cambios cerebrais tras o adestramento musical, transitorio nos non músicos e persistente nos músicos, con correlación na mellora de certas habilidades cognitivas; pero non existe evidencia dos efectos da música sobre a melloría da intelixencia, excepto nalgunha melloría nas habilidades visio-espaciais.

Ata o de agora foi posible un achegamento ao cerebro musical do ser humano debido ao avance tecnolóxico, estudos comparativos con outros vertebrados, análises de pacientes neurolóxicos, estudos con músicos e non músicos, mostraron a interrelación entre os sistemas cerebrais, xenéticos, moleculares, e fálannos dunha estrutura musical cerebral complexa, que require a participación de múltiples áreas, expresión de certos xenes, receptores e neurotransmisores, desenvolvemento de certas rexións corticais, aprendizaxe, experiencias previas no universo musical e outras máis, para poder percibila e creala. Ata o de agora coa pouca información a nivel mundial só podemos darnos unha idea xeral de como funciona o noso cerebro musical, polo que é necesario realizar máis estudos en todas as áreas das neurociencias para describir o sistema musical cerebral dunha forma máis precisa e así ter un maior coñecemento da función cerebral xeral.

Paula Rial Mondragón

Alumna de 6º de Grao Profesional

Bibliografía

Báez, N. (23 de Agosto de 2020). Efecto Mozart. elDiario.es.https://www.eldiario.es/sociedad/efecto-mozart-escuchar-musica-clasica- inteligente_1_6170018.html

Berrocal, J. A. (2008). Música y neurociencia: la musicoterapia. Sus fundamentos, efectos y aplicaciones terapéuticas. Barcelona: Editorial UOC.

La música y sus efectos en el cerebro. (2021). Dispoñible enhttp://psicomusicayefectos.blogspot.com/p/hemos-sido-capaces-de-demostrar-la.html

Galán, M. (24 de Julio de 2020). Cómo afecta la música a nuestras emociones.
DKV salud, dispoñible en : https://quierocuidarme.dkvsalud.es/ocio-y-bienestar/como-afecta-la-musica-nuestras-emociones

García, R. M., Rosas, A. R., & Vanegas, M. A. (2010). Música y neurociencias. Insitituto Nacional de Neurología y Neurocirugía Manuel Velasco Suárez. México.

Sánchez, V. S. (2017). Música y cerebro. Influencia del arte musical en la biología humana. Trabajo de fin de grado de Biología. Salamanca.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *